Przewóz towaru nie zawsze przebiega w taki sposób, jak został zaplanowany. Zdarzają się nieprzewidziane sytuacje, w których przewoźnik ma prawo, a czasem obowiązek samodzielnie zadecydować o losach ładunku. Niewłaściwe zachowanie przewoźnika w takich wypadkach może prowadzić do jego odpowiedzialności odszkodowawczej.
Czym jest przeszkoda w przewozie?
Praktyka działalności transportowej pokazuje, że w zasadzie nieograniczony jest katalog przyczyn, które mogą stanowić przeszkodę w przewozie. Sporządzenie zamkniętej listy przypadków nie jest ani możliwe, ani wskazane. Wystarczające jest zatem przyjęcie, iż przeszkodą w przewozie jest każde zdarzenie, które uniemożliwia realizację umowy przewozu zgodnie z jej pierwotnymi warunkami, w tym wydanie przesyłki odbiorcy w miejscu przeznaczenia.
Najczęściej występującymi przeszkodami są sytuacje, gdy dochodzi do uszkodzenia środka transportu wykluczającego jego dalszą podróż, gdy towar wymaga ponownego załadunku, którego przewoźnik nie jest w stanie zapewnić lub gdy utrudnione lub niemożliwe jest wydanie przesyłki odbiorcy wskazanemu w liście przewozowym. Do tej ostatniej kategorii należą również przypadki, w których odbiorca odmawia odbioru dostarczonej przesyłki.
Co może i powinien zrobić przewoźnik w takich sytuacjach? Odpowiedź tradycyjnie zależy od tego, czy przewóz realizowany jest na trasie krajowej czy międzynarodowej.
Wskazówki nadawcy w liście przewozowym
Polskie prawo przewozowe w art. 55 ust. 1 przewiduje, iż nadawca może w liście przewozowym zamieścić wskazówki co do postępowania z przesyłką na wypadek przeszkody w przewozie powodującej niemożność wykonania umowy zgodnie z warunkami określonymi w liście przewozowym lub przeszkody w wydaniu powodującej niemożność wydania przesyłki w miejscu przeznaczenia odbiorcy określonemu w liście przewozowym. Ważne, że dla swej skuteczności instrukcje powinny być zawarte w treści listu przewozowego – niewystarczające jest ich zamieszczenie np. w zleceniu transportowym.
Uprzednie określenie szczegółowych wskazówek, jak ma się zachować przewoźnik w przypadku wystąpienia niecodziennej sytuacji, może być korzystne i stanowić oszczędność czasu, pozwalającą przewoźnikowi na niezwłocznie podjęcie właściwej decyzji. Decyduje się na to jednak stosunkowo niewielu nadawców.
Instrukcje ad hoc
Co ma zatem zrobić przewoźnik, któremu odpowiednich instrukcji nie udzielono? Jego podstawowym obowiązkiem jest zwrócenie się o wskazówki do nadawcy – czyli podmiotu, który zlecił mu przewóz, a nie koniecznie tego, który dokonywał załadunku. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy prawo do rozporządzania przesyłką przeszło już na odbiorcę (zgodnie z art. 53 ust. 4 pr. przew.) – wówczas przewoźnik o instrukcje winien wystąpić do odbiorcy.
Następnie zobowiązany jest postępować zgodnie z tymi wskazówkami. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy pomiędzy wystąpieniem o instrukcje, a ich otrzymaniem przeszkoda w przewozie zostanie usunięta. W takim wypadku przewoźnik zobowiązany jest powiadomić osobę uprawnioną o likwidacji przeszkody i kontynuować realizację przewozu na pierwotnych zasadach.
Zwrot kosztów
Jeśli wystąpienie przeszkody nie było zawinione przez przewoźnika, przewoźnik ma prawo do zwrotu kosztów poniesionych przy realizacji instrukcji nadawcy, w szczególności do zwiększenia przewoźnego jeśli zwiększyła się trasa przejazdu. Nadto zwiększa się termin, w którym dostawa powinna zostać dokonana odpowiednio do zwiększenia trasy przewozu.
Biorąc pod uwagę, że odpowiedzialność przewoźnika za opóźnienie i szkody przesyłce co do zasady jest niezależna od winy, może więc dojść do paradoksalnej sytuacji, w której przewoźnikowi zostaną zwrócone koszty wykonania instrukcji – gdyż nie będzie ponosił winy za wystąpienie przeszkody – ale i tak ponosić będzie odpowiedzialność za szkody powstałe w wyniku tej przeszkody, gdyż przeszkoda mieścić się będzie w ramach ryzyka obciążającego przewoźnika.
Brak instrukcji
W czasach Internetu i powszechnego korzystania z telefonów komórkowych sytuacje takie występują sporadycznie, ale wciąż może się zdarzyć, że przewoźnik pomimo wystąpienia o instrukcje do osoby uprawnionej nie otrzyma ich, względnie otrzymane instrukcje nie będą nadawały się do wykonania. W takim wypadku przewoźnik zobowiązany jest do dokonania likwidacji przesyłki.
Likwidacja powinna nastąpić również w przypadku zaginięcia dokumentów przewozowych i braku możliwości ustalenia osoby uprawnionej do rozporządzania przesyłką. Takie sytuacje jednak w praktyce w zasadzie nie występują.
Likwidację przewoźnik zobowiązany jest przeprowadzić niezwłocznie po upływie terminu dostawy, jeśli przedmiotem przewozu są żywe zwierzęta, rzeczy niebezpieczne lub łatwo ulegające zepsuciu. W pozostałych przypadkach likwidacja może nastąpić po upływie 30 dni od terminu odbioru przesyłki, nie wcześniej jednak niż po upływie 10 dni od dnia zawiadomienia uprawnionego o zamierzonej likwidacji przesyłki. W tej ostatniej sytuacji jednak likwidacja może nastąpić wcześniej, jeśli nie ma możliwości przechowania przesyłki albo przechowanie pociąga za sobą koszty zbyt wysokie w stosunku do wartości przesyłki.
Podstawowym sposobem likwidacji przesyłki jest jej sprzedaż. Jeśli nie jest to możliwe, przekazuje się ją nieodpłatnie właściwej jednostce organizacyjnej, a w ostateczności dokonuje się jej zniszczenia. O sposobie likwidacji i wartości przesyłki decyduje komisja powołana przez przewoźnika. Przepisy nie zawierają wskazówek co do trybu wyboru komisji i jej składu, więc zależy on wyłącznie od woli przewoźnika. Jeśli cena przesyłki nie wynika z dołączonych do niej dokumentów, wartość przesyłki ustala się w sposób szacunkowy, w razie potrzeby przy udziale rzeczoznawcy.
Z kwoty uzyskanej ze sprzedaży przewoźnik może potrącić swoje należności, a jeśli kwota nie wystarcza na ich pokrycie, różnicę pokrywa osoba uprawniona.
Odpowiedzialność przewoźnika
Przepisy prawa przewozowego nie zawierają regulacji dotyczącej odpowiedzialności przewoźnika za naruszenie przepisów dotyczących przeszkód w przewozie i likwidacji przesyłki. Należy w tym względzie stosować ogólne zasady odpowiedzialności przewidziane w kodeksie cywilnym. Jeśli jednak w wyniku nienależytego wykonania przez przewoźnika w/w obowiązków dojdzie do powstania szkody w przesyłce lub szkody z tytułu opóźnienia w przewozie, odpowiedzialność przewoźnika kształtować się będzie w oparciu o postanowienia prawa przewozowego, czyli na zasadzie ryzyka.
